Նավթ. բնական եղանակով հայտնվող
Գները Հայաստանում
Նավթ. բնական եղանակով հայտնվող, երկրի նստվածքային թաղանթում տարածված, յուղանման, յուրահատուկ հոտով, դյուրավառ հեղուկ։ Այն հայտնվում է երկրագնդի ժայռերի կազմավորումների մեջ և բաղկացած է բազմազան մոլեկուլային կշիռներով բարդ ածխաջրածիններից, ինչպես նաև այլ օրգանական բաղադրյալներից։ Առաջանում է գազանման ածխաջրածինների հետ միասին, 1,2-2 կմ ից ավելի խորություն ունեցող հորիզոնականներում։ Երկրի մակերևույթի մոտ նավթը փոխարկվում է բարձր մալթայի (մածուցիկ նավթ), կիսակարծր ասֆալտի:Կառուցվածք
Ածխաջրածինների համաչափությունը խառնուրդի մեջ հույժ փոփոխական է, և սկսվում է կշռով 97 % թեթև նավթերից մինչև նույնիսկ 50 % ավելի ծանր նավթերում և բիտումեններում:
Նավթահումքի ածխաջրածինները առավելապես ալկեններ են, ցիկլոալկեն, և զանազան հոտավետ հիդրոկարբոններ, քանի որ նրա մյուս օրգանական խառնուրդներն բաղադրված են ազոտից, թթվածնից, և ծծումբից, և մետաղների փոքր հետքերից որոնցից են երկաթը, նիկելը, պղինձը և վանադիումը: Ճշգրիտ մոլեկուլային բաղադրությունը տարբերվում է կազմավորումից կազմավորում, բայց քիմիական տարրերի համաչափությունը բավականին նեղ սահմաններում է տարբերվում՝ ըստ հետևյալը.[1]
Նավթ արտադրող երկրների քարտեզ
Նավթ սպառող երկրների քարտեզ։ Մուգ գույնով ներկված են այն երկները, որոնք ամենից շատն են նավթ սպառում[2][3][4]:
| Տարր | Տոկոսի շարք |
|---|---|
| Ածխածին | 83-ից մինչ 87% |
| Ջրածին | 10-ից մինչ 14% |
| Ազոտ | 0.1-ից մինչ 2% |
| Թթվածին | 0.1-ից մինչ 1.5% |
| Ծծումբ | 0.5-ից մինչ 6% |
| Մետաղներ | Պակաս քան 1000 ppm (մասեր միլիոնում) |
Նավթի պատմություն
Աշխարհի էներգիայի օգտագործման դիագրամը՝ 1970 թվականի քանակներից մինչ 2025-ի կանխագուշակումը
Առաջին հիշատակություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Նավթի մասին առաջին հիշատակությունը հանդիպում է Անանիա Շիրակացու (7–րդ դար) «Աշխարհացույցում», որտեղ գրված է, որ Մեծ Հայքի օգտակար հանածոները և բնական հարստություններն էին երկաթը, ածուխը, նավթը, սալակը, ձիղկը, զառիկը, քարախունկը, «ակն բյուրեղը», աղերը, «ջերմուկքը» և այլն[5]։
Նավթի մասին հիշատակել են Մերձավոր և Միջին Արևելքում 15-րդ և 17-րդ դարերի ձեռագրերում, որպես բուժիչ միջոց մաշկային և բորբոքային հիվանդությունների դեպքում։ Ֆրանսիայում ապրող հույն գիտնական Էյրինի դե Էյրինսի աշխատությունը 1721 թվականին նավթի և ասֆալտի մասին առաջին գիտական հետազոտությունն է։ 1763 թվականին Մ. Լոմոնոսովը առաջինն է ենթադրել, որ նավթը առաջացել է բուսական նյութերից։ Դ. Մենդելեևը առաջ է քաշել անօրգանական ծագման վարկածը։
Կիրառման պատմություն
Նավթը մարդուն հայտնի է վաղ ժամանակներից, նրա կիրառության սկիզբը վերագրվում է մ.թ.ա VI հազարամյակին։ Այն տարբեր նպատակներով (լուսավորություն, դեղանյութեր, ներկանյութեր, շինարարական շաղախ, դիազմոսյան նյութ պատրաստելու համար և այլն) օգտագործել են Չինաստանում (մ.թ.ա. 220 թվականից), Բաբելոնում, Եգիպտոսում, Հյուսիսային Ամերիկայում և այլն։ Միջագետքում և Եգիպտոսում մ.թ.ա III հազարամյակում շենքերի, ջրապատնեշների, նավամատույցների և ճանապարհային շինարարության համար որպես ջրանթափանց և կապակցող նյութ օգտագործում էին ասֆալտից, ավազից և կրից շաղախ։ Նավթը այրում էին կանթեղներում, օգտագործում որպես դեղ, ռազմական գործում՝ բորի, ծծմբի և պղնձի հետ՝ «հրե նետեր» և «հրե կճուճներ» պատրաստելու համար։
Արդյունահանման պատմություն
Նավթաշտարակ Օքեմա, Օկլահոմայում՝ 1922-ին
Սկզբնական շրջանում նավթը հայթայթել են բաց եղանակով։ Հետախուզական մեխանիկական հորատմամբ նավթի արդյունահանման գաղափարը պատկանում է ամերիկացի Ջ. Բիսսելին (George Bissell ), իսկ գործնականում այն իրականացրել է Է. Դրեյքը (Edwin Drake) 1859 թվականի օգոստոսին՝ Թիթուսվիլում, Պենսիլվանիա նահանգում (ԱՄՆ)։ Նրա սկզբնական շուկան լուսավորության համար էր, իբրև կերոսին:
Համենայն դեպս, մինչև 1861 թվական տևեց մինչ դա սկսեց արտահանվել Եվրոպա, նավաստիների վախից՝ կերոսինից առաջացած կրակների և պայթյունների շնորհիվ։ Առաջին անգամ մի Ֆիլադելֆիացի բեռնառաքիչ էր, որ մի խումբ աշխատողների համոզեց մի նավթի նավ նստեն դեպի Եվրոպա՝ նրանց խմացնելով և խաբելով մի նավ նստեցնելով որ Լոնդոն հասավ։ Ամերիկական նավթը առաջին անգամ Ռուսաստան հասավ 1862 թվականին և այնտեղ մեծ ընդունելություն գտավ՝ հատկապես Սանկտ Պետերբուրգում[6]:
Ռուսաստանում առաջին հանքահորերը բացվել են 1864 թվականին Կուբանում, 1890 թվականին շահագործվել են Գրոզնիում, 1900 թվականին Ֆերգանայում: 1870 թվականների սկզբից շահագործվել Բաքվի նավթը։ Մ.թ.ա. I դարում նավթը հոտազրկելու և մաքրելու համար թորում էին։ Նավթի առաջին թորման գործարանը կառուցվել է 1823 Մոզդոկի մոտ (Ռուսաստան), 1848 թվականին գործարկվել է Անգլիայում, 1849- ին Ֆրանսիայում: Ս. Կիրի գործարանում (ԱՄՆ) 1854 թվականին կիրառվեց նավթանյութերի թթվահիմնային մաքրումը: Էլզասում (Ֆրանսիա) 1854 թվականին նավթից և ասֆալտից ստացան քսայուղեր։ Առաջարկվեց ծանր նավթի ճնշման տակ թորման եղանակը (կրեկինգ), որի շնորհիվ կերոսինի ելքը 2,5-20 %- ից հասավ 28-60 %- ի (1866 թ. Ջ. Յունգ)։ 1875 թվականին ռուս Ա. Լետնինը մշակեց ներկանյութերի համար անհրաժեշտ արոմատիկ ածխաջրածինների ստացման արոմատիկ պիրոլիզային եղանակը։ Վ. Շուխովը և Մ. Գավրիլովը 1891 թվականին ստեղծեցին կրեկինգի ապարատ, որի սկզբունքները օգտագործվեցին ԱՄՆ- ում արդյունաբերական կրեկինգի սարքի կառուման ժամանակ (1915-1918 թ.թ.)։ Աշխարհում առաջին նավթամուղը կառուցվել է ԱՄՆ-ում 1865 թվականին և ուներ 6 կմ երկարություն։ Առաջինը Ռուսաստանում կառուցվել է 1978 թվականին։ Իսկ 1897-1907 թվականներին կառուցված Բաքու-Բաթում նավթամուղը 835 կմ երկարություն ուներ (16 հղման կայաններով) և ամենաերկարն էր այդ ժամանակ։
Նավթի արժեք և պատերազմներ
Ստորև ներկայացված է նավթի մեկական տակառի արժեքը ամեն տարվա սկզբում, որը համեմատելի դառնալու համար վերացված է 2008 թվականի արժույթով ԱՄՆ դոլարի՝ հաշվի առնելով գնաճը
| Տարի | Միջազգային արժեք | ԱՄՆ արժեք | Պատերազմ |
|---|---|---|---|
| 1972 | 10 | ||
| 1973 | 10 | Յոմ Քիփուր | |
| 1974 | 43 | 25 | |
| 1975 | 42 | 25 | |
| 1976 | 43 | 25 | |
| 1977 | 43 | 25 | |
| 1978 | 42 | 25 | |
| 1979 | 40 | 32 | |
| 1980 | 69 | Իրան-Իրաք | |
| 1981 | 76 | ||
| 1982 | 75 | ||
| 1983 | 72 | ||
| 1984 | 59 | ||
| 1985 | 57 | ||
| 1986 | 53 | ||
| 1987 | 30 | ||
| 1988 | 31 | ||
| 1989 | 22 | ||
| 1990 | 30 | Քուվեյթ | |
| 1991 | 37 | ||
| 1992 | 24 | ||
| 1993 | 24 | ||
| 1994 | 18 | ||
| 1995 | 23 | ||
| 1996 | 24 | ||
| 1997 | 30 | ||
| 1998 | 20 | ||
| 1999 | 13 | ||
| 2000 | 30 | ||
| 2001 | 24 | ||
| 2002 | 21 | ||
| 2003 | 31 | Իրաք | |
| 2004 | 29 | ||
| 2005 | 36 | ||
| 2006 | 58 | ||
| 2007 | 57 | ||
| 2008 | 91 |
